فصل اوّل: اثبات وجود خدا

در کتب کلامى و فلسفى، براى اثبات وجود خداوند متعال، براهین و دلایل فراوانى اقامه شده است که در اینجا، سه برهان را که فهم آن آسانتر است مى‏آوریم:

الف) برهان فطرت‏

کلمه «فطرت» در لغت به معناى «سرشت» است و فطرى بودن وجود خداوند به دو معنى است:

یکى اینکه اثبات وجود او احتیاج به استدلال و اکتساب ندارد و مانند همه بدیهیّات، امرى ضرورى و بسیار روشن است. خداوند مى‏فرماید:

«افِى اللَّهِ شَکٌّ فاطِرِ السَّمواتِ وَ الْارْض».[1] «آیا در وجود خدا که خالق آسمانها و زمین است تردیدى هست»؟

یعنى از تصوّر خلقت جهان هستى، تصدیق به وجود خالقى مدبّر، عالم و حکیم لازم مى‏آید.

به تعبیر دیگر، هر گاه انسان، آفرینش جهان هستى را با این همه عظمت ویژه، در ذهن و فکر خود تصویر و تصوّر کند، بلافاصله در ذات و فطرت خود به وجود آفریدگارى دانا و تدبیر کننده و عظیم، تصدیق و گواهى خواهد داد.

معناى دیگر فطرى بودنِ وجود خداوند این است که انسان، روحى خداجو دارد و در حقیقت خداجویى و خدایابى در عمق جان وى حاکم است و اگر حجابهاى غفلت و مادیّت از پیش چشم او برداشته شود خداوند را مى‏یابد همانگونه که انسان تشنه، تشنگى را در مى‏یابد.

مراد از فطرت در اینجا معناى دوّم است، زیرا وقتى دست انسان در بن بستهاى زندگى از همه اسباب ظاهرى کوتاه، و به تعبیر دیگر غفلتها و حجابها زایل شد خداوند را با چشم فطرت مى‏بیند و نا خود آگاه نجات و حاجت خود را از او مى‏خواهد. در این حالت، انسان خداى متعال را با

______________________________
(۱)- ابراهیم/ ۱۰٫

رساله توضیح المسائل، ص: ۴۶۷

علم حضورى مى‏یابد، مانند تشنه‏اى که پس از نوشیدن آب، رفع عطش را با علم حضورى در مى‏یابد. رسالت همه پیامبران الهى نیز این بوده است که این حالت توجّه و حضور را در انسان دائمى کنند تا انسان همیشه و در همه لحظات خداجو باشد. و خود را در محضر خداوند متعال ببیند.

ب) برهان نظم‏

اوّلًا شکى نیست که نظمى دقیق بر عالم وجود حکم فرماست و هیچ عاقلى نیست که در وجود نظم در موجودات مادّى- از اتم گرفته تا کهکشانها- تردید کند.

ثانیاً وجود نظم و تدبیر نیز بدون ناظم و مدبِّر ممکن نیست و هیچ عاقلى نظم را زاییده تصادف و اتّفاق نمى‏داند. بنابراین عقل از روى ضرورت حکم مى‏کند که نظم و تدبیر این جهان، گواه روشنى بر وجود مدبّرى حکیم است.[۲] خداوند مى‏فرماید:

«سَنُرِیهِمْ ایاتِنا فِى الْافاقِ وَ فى‏ انْفُسِهِمْ حَتّى‏ یَتَبَیَّنَ لَهُمْ انَّهُ الْحَقُّ».[3] ما آیات خود را در آفاق جهان و نفوس بندگان هویدا مى‏کنیم تا آشکار شود که وجود خداوند حقّ است»

ج) برهان امکان‏

تردیدى نیست که وجود، عارض بر جهان هستى شده است و به عبارت دیگر وجود براى جهان ضرورت ندارد و به اصطلاح منطقى، عالَم «ممکن الوجود» است. پس باید کسى این وجود و هستى را به جهان، اعطاء کرده باشد. حال این کس:

۱) یا خودِ اوست یعنى عالَم به خودش، وجود داده است که در این صورت، «دور» یعنى‏

______________________________
(۱)- نقل کرده‏اند که «نیوتن»، مدلى از منظومه شمسى ساخته و آن را به سقف کارگاه علمى خود آویخته بود و گاه براى رفع خستگى آن را به کار مى‏انداخت و از حرکت خاصّ آن لذّت مى‏برد. نیوتن، دوستى داشت که منکر خداوند بود و بارها درباره وجود خداوند با او مناظره کرده بود. روزى به دیدار نیوتن آمد. نیوتن دستگاه را به کار انداخت. دوستش شگفت‏زده پرسید: چه کسى این را ساخته است؟ نیوتن با خونسردى گفت: سازنده‏اى ندارد و خود بخود به وجود آمده است. دوستش گفت: چنین چیزى ممکن نیست. بعد از گفتگوى بسیار، نیوتن گفت: چگونه این منظومه کوچک سازنده‏اى دارد ولى جهان گسترده هستى بدون خالق مدبّر است؟

(۲)- فصّلت/ ۵۳٫

رساله توضیح المسائل، ص: ۴۶۸

توقّف چیزى بر خودش لازم مى‏آید. و در علم منطق اثبات شده است که «دور» باطل و محال است.

۲) یا چیزى غیر از عالَم، به عالَم هستى داده و خود آن هم، هستى را از عالَم گرفته است یعنى با تأثیر در یکدیگر، وجود و هستى را از همدیگر اخذ کرده‏اند که در این صورت هم باز «دور» لازم مى‏آید و در نتیجه به سوى باطل و محال مى‏رود.

۳) یا چیزى غیر از عالَم است که خودِ آن هم داراى علّت دیگرى است و آن علّت نیز علّت دیگرى دارد که لازمه این امر، وجودِ سلسله‏اى از علل غیر متناهى (علّتهاى ناشدنى) و در نتیجه «تَسلسُل» است و در علم منطق اثبات شده است که «تسلسل» نیز باطل است، زیرا معناى آن وجود معلولهاى بدون علّت است که تصوّر آن با حکم به عدم آن همراه است و به عبارت دیگر بطلان آن بدیهى است.

۴) و یا اینکه، اعطاء کننده هستى به عالَم، «واجب الوجود» است که هستىِ آن، از خودِ اوست و همه هستیها نیز از او سرچشمه مى‏گیرد. در لغت فارسى به این موجود «خدا» و در لغت عربى به او «اللَّه» مى‏گویند. قرآن شریف این برهان را در سخنى رسا و بسیار موجز چنین بیان فرموده است:

«امْ خُلِقُوا مِنْ غَیْرِ شَى‏ءٍ امْ هُمْ الْخالِقُون»[4] «آیا خود بخود آفریده شده‏اند یا خود خالق خویش هستند؟ (هر دو محال است پس خالق شما خداوند است)».

و نکته‏اى که باید به آن توجّه داشته باشیم این است که: چون در این جهان هستى، حیات، قدرت، علم، شعور، اراده و مانند اینها حکم فرماست پس باید واجب الوجود که هستى بخش این جهان است نیز داراى کلّیه این فضایل باشد، زیرا:

بنابراین، اینکه گفته شده که منشأ این جهان مادّه و انرژى است که همو واجب الوجود است علاوه بر اینکه دلیلى ندارد و قرآن شریف نیز آن را تخیّل و گمانى بیش نمى‏داند،[۵] دلیل بر ردّ

______________________________
(۱)- طور/ ۳۵٫

(۲)- وَ قالُوا ما هِىَ الاّ حَیاتُنَا الدُّنْیَا نَمُوتُ وَ نَحْیا وَ ما یُهْلِکُنا الّا الدَّهْرُ وَ ما لَهُمْ بِذلِکَ مِنْ عِلْمٍ انْ هُمْ الاّ یَظُنُّونَ «کافران گفتند: زندگى ما چیزى جز زندگى همین دنیا نیست که مى‏میریم و زنده مى‏شویم (گروهى مى‏روند و گروهى مى‏آیند) و جز طبیعت ما را هلاک نمى‏کند، این سخن نه از روى علم است بلکه گمانى بیش نیست» (جاثیه/ ۲۴).

رساله توضیح المسائل، ص: ۴۶۹

آن نیز وجود دارد و آن اینکه مادّه و انرژى و مانند اینها که علم، قدرت، شعور، حیات، اراده و ….

ندارند چگونه مى‏توانند جهانى سراسر علم، قدرت، شعور، حیات، اراده و …. خلق کنند؟

فصل دوّم: اثبات توحید

«توحید»، اوّلین اصل از اصول دین و به معناى یکتایى خداوند متعال است. در فصل اوّل دلایل وجود خداوند را بیان کردیم و در این فصل به بیان دلایل یکتا بودن خداوند مى‏پردازیم. از میان ادّله فراوان توحید، نیز سه دلیل را برمى‏گزینیم:

الف) برهان فطرت‏

انسان همانگونه که در بن بستها اصلِ وجود خدا را مى‏یابد و او را مى‏خواند، همچنین در مى‏یابد که او یکى است. شنیده نشده است کسى در حال اضطرار به دو مبدأ فیض دهنده و به دو پناهگاه پناه ببرد و به عبارت دیگر چنانکه خدا را در مى‏یابد، وحدت مطلق آن ذات مقدّس را نیز درمى‏یابد:

«فَاذا رَکِبُوا فِى الْفُلْکِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصینَ لَهُ الدّینَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ الَى الْبَرِّ اذا هُمْ یُشْرِکُون»[6] «هنگامى که در کشتى سوار شوند [و با خطرات مواجه گردند] خدا را با اخلاص (و یکتایى) مى‏خوانند و چون خدا ایشان را به ساحل نجات رساند [دوباره در اثر غفلت‏]، مشرک مى‏شوند».

ب) برهان نظم‏

این برهان داراى چندین بیان است، یک بیان این است که: اگر دو خداوند وجود داشته باشد باید هر یک مستقلًاّ در این جهان تأثیر داشته باشد که لازمه آن وارد شدن دو علّت بر معلول‏

______________________________
(۱)- عنکبوت/ ۶۵٫

رساله توضیح المسائل، ص: ۴۷۰

واحد است و این محال است.

تقریر دیگر چنین است: شکّى نیست که در جهان هستى نظم واحدى حکم فرما است. به طورى که اگر ذرّه‏اى از این جهان جابجا شود در کلّ نظام آن اختلال پیش خواهد آمد. وقتى وحدت نظم قطعى باشد، شکّى باقى نمى‏ماند که نظم دهنده واحدى نیز بر جهان هستى حکم فرما است، زیرا اگر دو نظم دهنده بود، وحدتى در میان نبود و اگر وحدت نظم نبود این عالم نابود مى‏شد، چنانکه قرآن شریف نیز مى‏فرماید:

«لَو کانَ فیهِما الِهَهٌ الّا اللَّهُ لَفَسَدَتا».[7] «اگر خدایى غیر از اللَّه در آسمان و زمین بود، آسمان و زمین نابود مى‏شدند».

ج) برهان امکان‏

اگر دو خدا در این جهان بود هر دو محدود بودند، زیرا لازمه دوتا بودن، محدودیّت است و خداى محدود، خدا نیست، زیرا نتیجه محدود بودن، احتیاج و ناتوانى است. به اصطلاح فلسفى از تصوّر دو خدا تصدیق به اینکه هیچ یک خدا نباشند لازم مى‏آید و به اصطلاح منطقى از تصوّر دو خدا، وجود دو ممکن الوجود لازم مى‏آید، زیرا واجب الوجود وجودى است که محدود نباشد.

همانگونه که قرآن شریف نیز مى‏فرماید:

«وَ ما کانَ مَعَهُ مِنْ الهٍ اذاً لَذَهَبَ کُلُّ الهٍ بِما خَلَقَ وَ لَعَلا بَعْضُهُمْ عَلى‏ بَعْضٍ سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا یَصِفُون».[8] «معبود دیگرى با خداوند نیست و اگر چنین بود هر معبودى مخلوق خود را تدبیر مى‏کرد و بعضى بر بعضى دیگر برترى مى‏جستند، منزّه است خدا از آنچه (کافران) وصف مى‏کنند».

بیان و تقریر دیگر این برهان چنین است: خدا موجودى است که وجود براى آن ضرورت دارد و ازلى، ابدى و غیرمتناهى است. معلوم است که فرض چنین وجودى، موجب طرد و نفى خداى دیگر است و به عبارت فلسفى، تصوّر آن، وحدت آن و طرد هر واجب دیگرى را لازم دارد، زیرا اگر واجب دیگرى وجود داشته باشد، غیر متناهى نیست.

______________________________
(۱)- انبیاء/ ۲۲٫

(۲)- مؤمنون/ ۹۱٫

رساله توضیح المسائل، ص: ۴۷۱

«هُوَ الْاوَّلُ وَ الْاخِرُ وَ الظَّاهِرُ وَ الْباطِنُ وَ هُوَ بِکُلِّ شَى‏ءٍ عَلیم»»[9] «اوّل و آخر و پیدا و پنهان، اوست و او به هر چیز آگاه است».[10]